شركت در پانزدهمين اجلاس سران عدم تعهد
تيرماه 1388 - شرم‌الشيخ، مصر
عصر روز يكشنبه 21/4/1388 براي شركت در اجلاس مقدماتي وزراي امور خارجه و سپس سران جنبش عدم تعهد راهي شهر ساحلي شرم‌الشيخ مصر شدم. از دو روز قبل تيم كارشناسي وزارت امور خارجه به رياست آقاي سيد محمدعلي حسيني، معاون امور حقوقي و بين‌المللي در نشست كارشناسان ارشد در آنجا حضور داشتند.
شرم‌الشيخ محل برگزاري اين اجلاس از سال‌ها قبل با سرمايه‌گذاري قابل‌توجه و ايجاد ساختارهاي لازم به مركزيتي براي اجلاس‌هاي بين‌المللي و نيز منطقه‌اي توريستي در ساحل درياي سرخ براي گردشگران خارجي تبديل شده بود. مصر به عنوان يكي از بنيانگذاران جنبش عدم تعهد همواره حضور فعال و نقش‌آفريني در آن داشت.
پيشينه و اهميت جنبش عدم تعهد
بنيانگذاران جنبش عدم تعهد يعني جواهر لعل نهرو (هند)، سوكارنو (اندونزي)، جمال عبدالناصر (مصر)، مارشال تيتو (يوگسلاوي) و قوام نكرومه (غنا) ده سال بعد از جنگ جهاني دوم يعني در سال 1955 در شهر باندونگ اندونزي گردهم آمدند و در قالب اعلاميه باندونگ ساز و كار بناي ساختار سياسي بين‌المللي جديدي تحت عنوان جنبش عدم تعهد را بنيان نهادند. اين اقدام مهم در شرايطي شكل گرفت كه بلوك‌بندي جهان به شرق و غرب با رهبري ايالات متحده آمريكا و اتحاد جماهير شوروي در حال نهادينه شدن بود. در حقيقت، بنيانگذاران جنبش با توجه به شخصيت و سابقه انقلابي‌شان خارج از اراده دو ابرقدرت به دنبال شكل‌دهي قطب و بلوك سومي بودند كه كشورهاي در حال توسعه را دربر بگيرد. استقبال كشورهاي جهان سوم، جنبش عدم تعهد را به بزرگترين مجموعه سياسي بين‌المللي بعد از سازمان ملل تبديل كرد. مروري بر قطعنامه‌ها و مصوبات مجمع عمومي سازمان ملل در دهه‌هاي 1960 و 1970 نشانگر غلبه نظرات اعضاي جنبش عدم تعهد در جهت منافع اكثريت جامعه بين‌المللي در آن قطعنامه‌ها و مصوبات است.
عضويت جمهوري اسلامي در جنبش عدم تعهد
كشورمان بعد از پيروزي انقلاب اسلامي و خروج از پيمان نظامي سنتو به عضويت جنبش عدم تعهد درآمد و طي سه دهه گذشته در تمامي اجلاس‌هاي اين جنبش مشاركت فعال و سازنده داشته است.
نگارنده اين سطور چه در دوران نمايندگي مجلس اول 1363-1359 و چه در دوره مسؤوليت معاونت امور بين‌المللي وزارت امور خارجه 1371-1369 و نیز در چهار سال اخير مسؤوليت دستگاه ديپلماسي كشور در بسياري از اجلاس‌هاي وزراي امور خارجه و سران اين جنبش ازجمله اجلاس سران در دهلي نو (1983)، اجلاس سران در يوگسلاوي (1989)، اجلاس سران در اندونزي (1992)، اجلاس سران در كوبا (2006) و اينك اجلاس سران در مصر (2009) به‌عنوان معاون وزير يا وزير امور خارجه شركت داشته‌ام.
حضور در اجلاس شرم‌الشيخ
در كنار هتل محل اقامت هيأت كشورها ويلاهايي را براي استقرار وزرا و سران در نظر گرفته بودند. بلافاصله بعد از استقرار جلسه كاري با همكاران برگزار شد. معاون امور بين‌الملل، مديران كل سياسي بين‌المللي و تخصصي و اقتصادي بين‌المللي و نيز رؤساي ادارات و كارشناسان گزارش حوزه‌هاي كاري خود در دو روز نشست كارشناسان ارشد را ارائه دادند. همكاران مسلط و ورزيده‌اي داريم. وزارت امور خارجه به خصوص طی یک دهه گذشته در دو حوزه سازمان كنفرانس اسلامي و جنبش عدم تعهد سرمايه‌گذاري خوبي كرده است.
به خاطر مي‌آورم در سال 1369 كه بعد از مديركلي اروپاي غربي‌معاون امور بين‌المللي وزارت امور خارجه شدم، رهنمودي از مقام معظم رهبري در دوران رياست جمهوري‌شان را ملاحظه نمودم كه توصيه فرمودند امور مربوط به كنفرانس اسلامي و غيرمتعهدها در اداره‌اي متمركز و پيگيري شود. بر همين اساس، اداره‌اي با همين نام در حوزه معاونت تشكيل داديم كه آقاي سيد محسن نبوي اولين رئيس اين اداره و آقاي سید عباس عراقچي، معاون او بودند و همان‌گونه كه پيشتر گفته شد، كارشاسنان ورزيده آن زمان بعدها به‌عنوان سفير، مديركل و معاون وزير در عرصه سياست خارجي نقش‌آفرين شدند. آقاي حسيني، معاون حقوقي و امور بين‌المللي و مديران كل اين حوزه آقايان محمود بابايي و محمدرضا سجادي سهم كليدي در پيگيري مباحث اجلاس داشته‌اند.
با لطف خدا امروز هم وزارت امور خارجه بهره‌مند از كارشناسان و صاحبنظران باارزشي است كه سرمايه‌هاي نظام و كشور محسوب مي‌شوند. البته پرداختن به قصه و غصه بي‌مهري‌ها به وزارت امور خارجه نیازمند فرصتی ديگر است.
اهم موارد مطروحه در این نشست به این شرح است:
- شروع جلسه كارشناسان ارشد با رياست آقاي آبيلاردو مورنو، معاون وزير خارجه كوبا، سخنراني وزير امور خارجه مصر و سپردن رياست به خانم نيلرو گبر، دستيار وزير امور خارجه مصر.
- گزارش نتايج نشست‌هاي كارشناسي دفتر هماهنگي جنبش در نيويورك براي تهيه پيش‌نويس سند نهايي اجلاس
- در سند سياسي به پيشنهاد ونزوئلا كودتا در هندوراس محكوم شد.
- مخالفت هيأت ايراني با گنجاندن بندي مبني بر استقبال از سومين نشست سران كشورهاي عربي و آمريكاي لاتين در سال 2011 و حذف آن از سند. امارات و برخي كشورهاي عربي پيگير اين پيشنهاد بودند كه در مورد جزاير ايراني در خليج‌فارس از آن سوءاستفاده كنند.
- تصويب روز 18 جولاي در پاسداشت مبارزات ضد آپاراتايد نلسون ماندلا به نام او
- تصويب پيشنهاد كوبا در ضرورت پايان دادن تحريم‌هاي مالي و اقتصادي آمريكا عليه آن كشور.
- تصويب بيانيه پاياني اجلاس «بيانيه شرم‌الشيخ»
- در مباحث اقتصادي، قطر و سنگاپور به دنبال الگو قرار دادن رهنمودهاي اجلاس داووس براي اصلاح ساختار اقتصادي جهان بودند كه با مخالفت برخي كشورها ازجمله جمهوري اسلامي مورد تصويب قرار نگرفت.
- اگرچه برخي پيشنهادات جمهوري اسلامي در سند اقتصادي در خلال مذاكرات نيويورك گنجانده شده بود ولي با توجه به بحران جهاني مالي و پولي كه حاصل ساز و كارهاي نادرست نظام حاكم بر اقتصاد جهاني بود، سند كميته اقتصادي از نقد عميق اين شرايط و ارائه راهكار لازم برخوردار نبود.
- قرار شد در پاراگراف اقتصادي نطق اينجانب در اجلاس فردا مجددا كار شود كه جناب دكتر محمود بابايي، مديركل امور اقتصادي و تخصصي بين‌المللي اين مهم را برعهده گرفت.
دوشنبه 22 تيرماه 1388
بعد از نماز صبح با همراهي محافظين يك ساعتي پياده‌روي كرديم و پس از صرف صبحانه، با همكاران راهي محل اجلاس شديم.
جلسه وزراي امور خارجه با رياست آقاي رودریگز پاریلا وزیر امور خارجه کوبا به‌عنوان نماينده رئيس چهاردهمين اجلاس سران جنبش عدم تعهد آغاز شد. او مرور كوتاهي بر فعاليت‌هاي كشورش در دوره رياست بر جنبش عدم تعهد به‌ويژه تقويت دفتر هماهنگي جنبش در نيويورك داشت. پس از او، احمد ابوالغيط، وزير امور خارجه مصر و رئيس جديد اجلاس وزرا تأكيد كرد كه اصول جنبش عدم تعهد با وجود تحولات بين‌المللي كماكان معتبر است و تحقق شعار پانزدهمين اجلاس سران «همبستگي بين‌المللي براي صلح و توسعه» را در گروي همبستگي و نقش‌آفريني سازمان ملل به‌ويژه مجمع عمومي دانست.
افتتاحیه اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد با سخنرانی رودریگز پاریلا وزیر خارجه کوبا، شرم الشیخ، 22 تیر 1388
پس از رياست مصر در اجلاس وزرا و گزارش دستيار وزير خارجه از نشست كارشناسان ارشد و نتيجه كار كميته‌هاي سياسي و اقتصادي و اجتماعي سخنراني وزراي امور خارجه آغاز شد. مباحث عمومي اجلاس حول دو عنوان:
1- همبستگي بين‌المللي براي صلح و توسعه
2- بحران مالي و اقتصادي جهان
با ذكر مصاديق و موضوع‌هاي مشخص در سخنان وزراي امور خارجه بيان گرديد:
- تشريح چالش‌هاي عمده جهاني به‌ويژه مواردي كه اعضاي جنبش عدم تعهد را تحت تأثير قرار مي‌دهد.
- بحران مهم سياسي بين‌المللي به‌ويژه خاورميانه، مسأله فلسطين و افغانستان
- خلع سلاح و از بين بردن كليه سلاح‌هاي اتمي و كشتار جمعي
- ضرورت كاهش شكاف عميق ميان كشورهاي توسعه‌يافته و در حال توسعه
- مقابله با يكجانبه‌گرايي در عرصه مسائل جهاني و تقويت رويكرد چندجانبه‌گرايي
- مقابله با تروريسم با توجه به تهديدها‌ي آن براي دموكراسي و صلح و امنيت بين‌المللي
- تأكيد بر حل بحران اقتصادي جهان و توجه به مسؤوليت‌هاي مسببان ايجاد آن و همكاري جنوب - جنوب
- تأكيد بر اجراي تعهدات گروه هشت كشور صنعتی در ايتاليا در قبال كشورهاي آفريقايي
- اهميت اساسي محيط‌زيست به‌عنوان حقوق اساسي انسان‌ها
- اصلاح ساختار سازمان ملل و كارآمد كردن نهادهاي آن
- همكاري كشورهاي همسايه افغانستان در حل بحران اين كشور
- انتقاد از سيستم ناعادلانه و غيرمتوازن جهاني و انتقاد از سياست‌هاي آمريكا عليه كره شمالي.
- تأكيد بر تقويت ساز و كارهاي جنبش عدم تعهد ازجمله در چارچوب سازمان ملل.
- انتقاد از استفاده ابزاري برخي قدرت‌ها از سازمان‌هاي بين‌المللي.
- انتقاد از ساختار غيردموكراتيك شوراي امنيت سازمان ملل.
سخنراني اينجانب
متن سخنراني قبلا در تهران و براساس محورهاي مورد گفت‌وگو تهيه شده بود. آخرين تغييرات به‌ويژه با توجه به بحران اقتصادي جهاني روز قبل در محل اجلاس صورت پذيرفت. محورهاي اساسي نطق اینجانب شامل اين موارد بود:
- صلح و توسعه دو نياز اساسي بشر و تصريح اين نكته كه همبستگي بين‌المللي براي صلح و توسعه ديگر يك انتخاب نيست بلكه يك ضرورت، يك مسؤوليت جمعي و يك وظيفه مشترك براي كليه اعضاي جامعه جهاني است.
- تأكيد بر ايجاد نظم اقتصادي بين‌المللي عادلانه، دموكراتيك و مشاركت‌جويانه و انتقال فناوري‌هاي پيشرفته و سازگار با محيط زيست به كشورهاي در حال توسعه
- انتقاد از ديدگاه‌هاي گزينشي و انحصارگرايانه و عملكرد غيرشفاف شوراي امنيت سازمان ملل متحد به‌عنوان اصلي‌ترين نهاد مسؤول در زمينه حفظ صلح و امنيت بين‌المللي و تأكيد بر اصلاح ساختار شوراي امنيت براي تبديل آن به نهادي دموكراتيك‌تر، منتخب‌تر، شفاف‌تر و پاسخگوتر و نيز نظام‌مند، متعهد و وفادار به منشور ملل متحد.
- تأكيد بر زمان متوقف كردن سلطه يك ارز بر اقتصاد جهاني
- تأكيد بر خواست كشورهاي در حال توسعه جهت اصلاح اساسي نظام مالي، اقتصادي، بين‌المللي و نهادهاي برآمده از توافقات برتون وودز (بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول) كه در جهت زيان كشورهاي در حال توسعه فعاليت مي‌كنند.
استراتژي ما در غيرمتعهدها در دولت نهم
در دوره چهار ساله مسؤوليت وزارت امور خارجه در دولت نهم با توجه به شناختي كه از جنبش غيرمتعهدها داشتم، اهداف زير را در دستور كار وزارت امور خارجه قرار داديم:
1- تلاش براي حفظ اصول و آرمان‌هاي جنبش
2- همراهي و حمايت جنبش عدم تعهد با فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي كشورمان
3- تأثيرگذاري بر جنبش از طريق ميزباني اجلاس‌هاي مهم آن در تهران
4- شكل‌گيري گروه كشورهاي پيشتاز عضو عدم تعهد
شرح اقدامات وزارت امور خارجه پيرامون همه محورهاي فوق، از قالب روزنوشت خاطره‌گونه خارج مي‌شود و نسبتا طولاني است. در اينجا صرفا به بيان محور سوم يعني مصوبه ميزباني جمهوري اسلامي براي شانزدهمين اجلاس سران جنبش عدم تعهد مي‌پردازم. انشاءالله تشريح ديگر محورهاي چهارگانه و اقدامات وزارت امور خارجه را به فرصت ديگري موكول مي‌كنم.
همان‌گونه كه پيشتر گفته آمد، جمهوري اسلامي پس از انقلاب و در سال 1358 ضمن شركت در اجلاس سران هاوانا به عضويت جنبش عدم تعهد درآمد. خاطرم هست در سال 1359 كه عضو كميسيون سياست خارجي مجلس دوره اول بودم به همراه هيأت مقدماتي وزراي شركت‌كننده در اجلاس عدم تعهد در دهلي نو شركت كردم. در آن زمان ما وزير خارجه نداشتيم. يعني سرپرستي وزارت خارجه برعهده شهيد رجايي، نخست‌وزير وقت بود و آقايان بهزاد نبوي و محمد هاشمي از سوي ايشان به عنوان مسؤولان هيأت در اين اجلاس شركت كردند. كمتر از دو سال بعد هم اجلاس سران عدم تعهد در دهلي نو برگزار شد كه مقرر بود رهبر گرانقدر انقلاب كه آن زمان در مقام رياست جمهوري بودند، در اين اجلاس شركت كنند كه در آخرين روزها اعلام شد كه نخست‌وزير شركت مي‌كند. ميزباني اجلاس سران كشورهاي عدم تعهد براي يك كشور بسیار مهم است. چنین فرصتی از طریق رایزنی های گسترده برای یک کشور فراهم می شود.
با توجه به تجربه شخصی قبلی در حدود 20 سال پیش و گرفتن ریاست سازمان کنفرانس اسلامی علیرغم مخالفت ها و فراز و نشیب ها، میزبانی و ریاست جنبش عدم تعهد توسط جمهوری اسلامی ایران را به عنوان هدفی دست یافتنی اما دشوار در برنامه دوره مسئولیت خویش تعریف نموده و منتظر فرصت مناسبی بودم. این فرصت در اجلاس وزرای امور خارجه و سران هاوانا در کوبا و در سال 1385 فراهم شد.
در جريان برگزاري اجلاس سران عدم تعهد در كوبا در سال 1385، پيشنهاد خود را براي ميزباني اجلاس شانزدهم اعلام كرديم. بعد از كوبا كشور مصر ميزبان پانزدهمین نشست سران بود که در تیرماه 1388 اتفاق افتاد و بايد در آنجا ميزبان بعد از مصر برای سال 1391 نهايي مي‌شد.
پیشنهاد ما برای میزبانی در حالي بود كه قبل از ما کشور قطر همین پيشنهاد را ارائه کرده بود. به نظر مي‌رسيد قطري‌ها با كوبايي‌ها هم در تعيين ميزبان بعدي به تفاهم رسيده بودند. به گونه‌اي كه معاون وزير خارجه كوبا به من گفت ميزباني شما را بعد از قطر بگذاريم كه ما ضمن مخالفت با اين پيشنهاد تأكيد كرديم كه نام هر دو كشور را به عنوان كانديداي ميزبان بعدي ثبت نمايند. در واقع، اگر پیشنهاد آنان را می پذیرفتیم می بایست حداقل 9 سال دیگر برای میزبانی اجلاس سران در ایران صبر می کردیم چرا که بعد از قطر که عضو آسیایی است نوبت میزبانی و ریاست جنبش به آمریکای لاتین و آفریقا می رسید و سپس کشوری از قاره آسیا می توانست متقاضی باشد.
از سال 1385 در هاوانا تا سال 1388 يعني زمان برگزاري سران در مصر راهي طولاني را پيموديم. قطر اصرار داشت كه ميزبان بعدي باشد. رقابت ما و قطري‌ها در اجلاس وزراي خارجه بعد در هاوانا براي ميزباني مي‌توانست جنجال‌آفرين باشد. قطر حمايت كشورهاي عربي را داشت و ما خواستار چنين شرايطي نبوديم.
بحران لبنان؛ همكاري ايران و قطر
قبل از برگزاري اجلاس وزراي خارجه امور جنبش عدم تعهد در هاوانا براي تصميم‌گيري در مورد ميزباني سران بعدي اتفاقي رخ داد كه براي ما يك فرصت جديد در اين زمينه به وجود آورد و آن ماجراي لبنان بود كه اجلاس دوحه براي حل مسائل لبنان برگزار شد و دوحه خيلي علاقه‌مند بود كه به‌عنوان كمك‌كننده به حل اين بحران مهم نقش‌آفريني كند.
واقعيت اين است كه روابط شخصي وزراي خارجه و وقوع برخي حوادث يا بحران‌هاي سياسي به مثابه يك فرصت مي‌توانند در ديپلماسي و سياست خارجي يك كشور به كار گرفته شوند. پس از پيروزي مقاومت اسلامي بر رژيم صهيونيستي در جنگ 33 روزه برخي از طرف‌هاي عربي كه از قبل در جريان حمله اسرائيل به لبنان با هدف حذف حزب‌الله و مقاومت بودند، مدتي بعد از طريق بعضي جريان‌هاي سياسي در لبنان اين كشور را با بحران جديدي پيرامون انتخاب رئيس‌جمهور جدید مواجه كردند. آمريكا و غرب و برخي هم‌پيمانان منطقه‌اي‌شان به دنبال رئيس‌جمهوری با مشی مخالفت با جريان مقاومت در لبنان و منطقه بودند. موضعي كه حزب‌الله و جريان مقاومت در لبنان پذيراي آن نبودند. تاکید ما در منطقه بر راه‌حل لبناني (اجماع گروه‌هاي لبناني) و حمايت منطقه‌اي از اين راه‌حل بود.
چند ماه پس از تداوم بحران داخلي لبنان و بي‌نتيجه بودن راهكارهاي آمريكايي، فرانسوي و عربستان، نشست مهمي با حضور وزراي امور خارجه قطر، عمان، سوريه و ایران در تاريخ 18 اسفند 1386 در دمشق برگزار شد. در اين جلسه با مرور قانون اساسي لبنان و رويه عرفي جاري چارچوبي پيشنهادي به طرف‌هاي لبناني مورد گفت‌وگو و توافق قرار گرفت. وزير خارجه قطر پيگري موضوع در لبنان را با ورود امير قطر به صحنه برعهده گرفت. دو ماه و اندي بعد يعني در روزهاي پاياني ارديبهشت تا اول خرداد 1387 رهبران و نمايندگان جريان‌هاي مختلف سياسي لبنان در دوحه پايتخت قطر گردهم آمدند تا در مورد انتخاب رئيس‌جمهور آتي و نحوه انتخابات مجلس و ديگر ترتيبات سياسي لبنان توافق كنند. ساعت 2:30 صبح اول خرداد، آقاي محمدرضا رئوف شيباني، سفير ما در لبنان كه از سفراي موفق جمهوري اسلامي بود و علاوه بر سوابق او در دمشق (به‌عنوان نفر دوم) و رئيس دفتر حفاظت منافع ایران در قاهره، كارنامه كم‌نظيري در مديريت شرايط در جنگ 33 روزه داشت، در تماس تلفني با اينجانب اظهار داشت كه مذاكرات دوحه با بن‌بست مواجه شده و كاري بايد كرد.
او اضافه كرد كه لحظاتي پيش امير قطر به ميان هيأت‌هاي لبناني رفت و اظهار داشت با توجه به اينكه موفق به توافق نشديد، بنا دارم طي مصاحبه‌اي شكست گفت‌وگوي دوحه را اعلام نمايم. ارزيابي او اين بود كه زمينه تفاهم وجود دارد. از طريق سفارتمان در دوحه ارتباط تلفني اينجانب با آقاي شيخ حمد، وزير خارجه قطر فراهم شد. او ضمن تشكر از تماس و ارائه گزارشي از مذاكرات انجام شده به مشكل برخي سهميه‌ها در حوزه‌هاي انتخابيه مجلس اشاره و خواستار كمك ايران براي حل موضوع شد. به او اطمينان دادم كه با اتفاق موضوع را تا نتيجه نهايي نزد طرف‌هاي لبناني پيگيري مي‌كنيم. حوالي ساعت 3 صبح پيگير گفت‌وگوي تلفني با آقاي وليد معلم، وزير امور خارجه سوريه شدم. گفتند در آفريقاي جنوبي است، تلاش براي ارتباط با او ثمربخش نبود. بنابراين با آقاي فاروق الشرع، معاون رئيس‌جمهور سوريه تلفني مذاكره كردم و تأكيد كردم چراغ اين ابتكار كه در دمشق و با حضور چهار وزير خارجه روشن شده است، ضروري است كه به نتيجه مثبتي برسد. در تماس ديگر مجددا با وزير خارجه قطر صحبت كردم و چگونگي را با آقاي شيباني در بيروت مرور نمودم. او رابط گفت‌وگو و هماهنگي با رهبران حزب‌الله و ديگر گروه‌هاي عضو مقاومت بود. اين رفت و برگشت تماس‌ها تا حدود ساعت هشت بامداد ادامه داشت و آقاي شيخ حمد در ساعت نه صبح در تماس تلفني به اينجانب اظهار داشت كه موفق شديم مجددا زمينه گفت‌وگوها را فراهم كنيم و پس از آن به فاصله دو ساعت توافق جامع جريان‌هاي سياسي لبنان به امضا رسيد. اين نمونه يك ديپلماسي موفق براساس منطقه‌گرايي و يافتن راه‌حل مشكلات هر منطقه توسط كشورهاي همان منطقه و البته در چارچوبي عادلانه بود.
مراسم انتخاب میشل سلیمان، رییس جمهور جدید لبنان
پنج روز بعد لبنان ميزبان مهمانان مختلفي ازجمله كشورهاي مؤثر در حل اين بحران بود تا در نشست مجلس لبنان انتخاب آقاي ميشل سليمان به‌عنوان رئيس‌جمهور و ديگر ساز و كارهاي توافق شده را به تصويب برساند. از طرف جمهوري اسلامي ايران، بنده در اين نشست حضور داشتم.
دیدار با میشل سلیمان رییس جمهور جدید لبنان پس از انتخاب
در حاشيه اين نشست تاريخي و در هتل محل اقامت امير قطر با وي ديدار كردم. اولين ديدار من با او در دوحه و در كاخ او، در اواخر پاييز سال 1384 تنها چند ماه بعد از تشكيل دولت نهم بود كه گفتني‌هاي زيادي از آن ديدار دارم. امير قطر از خوشحالي اجراي اين ميانجيگري موفق در پوست خود نمي‌گنجيد. مرا در آغوش گرفت و اظهار داشت بدون ايران موفق نمي‌شديم و من صميمانه از شما سپاسگزارم. گفت كه در جريان مكالمات ارتباطات مستمر بين وزير خارجه‌اش و اينجانب بوده و اضافه كرد كه همين فردا شيخ حمد، نخست‌وزير و وزير خارجه خود را براي تشكر از مسؤولان جمهوري اسلامي به تهران مي‌فرستد.
قبل از ظهر فرداي آن روز يعني 7 خرداد 1387 وزير خارجه قطر در سفر به تهران و در ملاقات با رئيس‌جمهور سلام‌هاي امير قطر و تشكر و قدرداني او را در كمك به كشورش براي حل بحران لبنان ابلاغ كرد. پس از پايان گفت‌وگوهاي رسمي، به او گفتم نيازي به تشكر نيست! ما وظيفه‌مان را در كمك به شما انجام داديم و اينك نوبت شماست كه براي ما گامي برداريد. شيخ حمد پرسيد چه كاري بايد بكنيم؟ گفتم: «قطر با حمايت از ميزباني ايران براي اجلاس سران جنبش عدم تعهد در واقع به نفع ما از نامزدي خود براي اين اجلاس عقب‌نشيني كند». وزير خارجه قطر در حضور رئیس جمهور شرايط را به گونه‌اي ديد كه چاره‌اي جز پذيرش نداشت و اظهار داشت: قبول است.
در مسير فرودگاه و در اتومبيل ضمن تشكر به او گفتم كه موضوع را در جايي بازگو نكند تا در اجلاس وزراي خارجه در هاوانا كه قبل از نشست سران در شرم‌الشيخ خواهد بود، مصوبه وزرا براي ميزباني ايران چكش بخورد. نگراني من آن بود كه برخي كشورهاي ديگر در صورت آگاهي از اين توافق، با توجه به اينكه بيش از يك سال تا نشست مصر فرصت بود، شيطنت‌هايي براي جلوگيري از برگزاري نشست سران در تهران را موجب شوند.
در وزارت خارجه ضرب‌المثلي بود كه امور سياست خارجي مانند سيبي است كه به هوا پرتاب مي‌شود و كسي نمي‌داند تا رسیدن به زمین چند دور مي‌زند. اشاره به اين نكته است كه در هر مرحله‌اي از يك اقدام ديپلماتيك ممكن است فاكتور جديدي قواعد را برهم زند.
توافق تهران با قطر را مكتوم نگه داشتيم تا اينكه 11 ماه بعد يعني نهم ارديبهشت 1388 اجلاس وزراي امور خارجه جنبش عدم تعهد در هاوانا تشكيل شد. اين اجلاس بايد تمامي اسناد آماده شده در دفتر هماهنگي نيويورك و تصميمات مهم اجلاس سران ازجمله ميزبان آتي را نهايي و براي دو ماه بعد يعني تيرماه 1388 به اجلاس شرم‌الشيخ پيشنهاد نمايد.
پيشنهاد عجيب قطر در هاوانا
وزير مشاور قطر كه رياست هيأت كشورش در اجلاس هاوانا را برعهده داشت، تقاضاي ملاقات فوري با اينجانب كرد. وي در اين ملاقات ضمن ابلاغ سلام آقاي شيخ حمد، نخست‌وزير و وزير امور خارجه قطر پيام او را به شرح ذيل منتقل كرد:
«قطر نگران است چنانچه از نامزدي خود براي ميزباني سران جنبش عدم تعهد انصراف دهد يك يا دو كشور ديگر عربي و حتي غيرعربي در همين اجلاس اعلام نامزدي نمايند و آن وقت نه قطر بلكه ايران نيز موفق به گرفتن ميزباني اجلاس سران نشود. بنابراين پيشنهاد مي‌كنم اجازه دهيد اين دوره قطر و براي دور بعدي جمهوري اسلامي ايران ميزباني را داشته باشند.» در پاسخ به او گفتم: «به شيخ حمد سلام برسانيد و بگوييد هذا فراق بيني و بينك (اين فصل جدايي ما از يكديگر است). الكريم اذا وعد وفا. ايشان در برابر رئيس‌جمهور ما حرف زد و قول داد. ما در چند سال اخير بنيان جديدي را در روابط دو كشور براساس صداقت و همكاري ايجاد كرديم. من معتقدم قطر توانسته است با تكيه بر ظرفيت‌هاي منطقه تا حدودي جدا از سياست‌هاي غلط آمريكا ايفاي نقش كند. قطر نبايد در اين موضوع نگران هيچ چيزي جز نگه داشتن حرف خودش باشد. به ايشان بگوييد چنانچه غير از اين عمل نمايد، ديگر رفافقتمان ادامه پيدا نخواهد كرد. والسلام.»
ملاقات وزير مشاور قطر در حاشیه اجلاس وزاری خارجه عدم تعهد در هاوانا
وزير مشاور را در سفرهاي مختلف و نيز اجلاس‌هاي زيادي ديده بودم و با هم گفت‌وگو داشتيم. فرد مثبتي بود. وي كه انتظار شنيدن چنين پاسخي را نداشت، گفت: جناب آقاي متكي، در طول اين سال‌ها هيچ‌وقت شما را اين‌قدر عصباني نديده بودم. عين مطالب شما را به آقاي شيخ حمد منتقل مي‌كنم. همكاران حاضر در ملاقات نيز از نحوه برخورد من تعجب كردند. اين ملاقات حوالي ظهر بود. وزير مشاور ساعت پنج بعدازظهر مجددا درخواست ملاقات كرد. چهره‌اش در ملاقات برخلاف صبح كه بادغدغه سخن مي‌گفت، شاداب و متبسم بود. او گفت فكر مي‌كنم شيخ حمد دقيقا پيام شما را دريافت كرد و پاسخ داد: ما دوست و برادريم و هيأت قطري طبق نظر آقاي متكي عمل نمايد. او اصطلاحا ريش و قيچي كار در مورد نحوه كنار رفتن قطر را هم به ما سپرد. از او و آقاي شيخ حمد تشكر كردم و گفتم برخورد قطر در حد انتظار ما بود. بعد از آن، وزير امور خارجه كوبا را طي ملاقات كوتاهي مطلع و توجيه كردم. او مردد و نگران بود زيرا به قطري‌ها قول داده بود. بنا شد مشتركا جلسه وزرا را در زمان طرح موضوع ميزباني مديريت كنيم.
آقاي معيري، سفير و نماينده دائم جمهوري اسلامي در ژنو نيز در اجلاس هاوانا با ما بود. ايشان با توجه به شناخت مقامات هيأت‌هاي يكي دو كشور عربي كه احتمال مي‌داديم پس از اطلاع از انصراف قطر سنگ‌اندازي كنند، گفت‌وگو با آنان را برعهده گرفت و پس از پيگيري موضوع اظهار داشت که اینها برنامه نامزدی ندارند. شخصيت تأثيرگذار آقاي معيري كه اينجانب از دوران سفارت در تركيه با ايشان آشنايي كاري دارم، در پيگيري موضوع عامل مهمي بود. اندونزي كشور ديگري بود كه احتمال اعلام نامزدي‌اش مي‌رفت گفت‌وگو شد و اطمينان حاصل كرديم. سرانجام در جلسه پاياني وزرا در تاريخ دهم ارديبهشت 1388 ميزباني جمهوري اسلامي به تصويب نهايي وزراي امور خارجه رسيد.
اجلاس وزرای امور خارجه جنبش عدم تعهد، هاوانا، 9 اردیبهشت 1388
اعضاي هيأت همراه و همكاران وزارت خارجه عميقا خوشحال بودند و به يكديگر و اينجانب تبريك مي‌گفتند. به ياد اين سخن حضرت آيت‌الله خامنه‌اي، رهبر معظم انقلاب در ديدار با سفرا و مديران وزارت امور خارجه افتادم كه فرمودند: كار ديپلماتيك يك كار مينياتوري و ظريف است. به همكاران مي‌گفتم كه پروسه ديپلماسي در پيگيري يك اقدام سياسي مانند ساختن يك عمارت تدريجي و دقيق است و لذت سازنده در تماشاي اين بناي تكميل شده است.
بيان سابقه قدري طولاني شد ولي شايد لازم بود مخاطبان گرامي ملاحظه نمايند كه چگونه بحران لبنان، نشست‌هاي وزراي امور خارجه منطقه در سوريه، گردهمايي گروه‌هاي لبناني در دوحه، مكالمات تلفني نيمه شب و سحرگاهان و ميزباني اجلاس سران جنبش عدم تعهد در تهران با يكديگر ارتباط پيدا مي‌كنند. پس از نطق اينجانب در اجلاس وزراي امور خارجه در شرم الشيخ و ديگر سخنرانان، احمد ابوالغيط، وزير امور خارجه مصر، اسناد آماده شده اجلاس را مورد اشاره قرار داد و اظهار داشت براي ارائه آنها جهت تصويب سران نيازمند تأييد اجلاس وزرا هستيم. ابتدا بيانيه شرم‌الشيخ و سپس مجموعه اسناد با اجماع مورد تصويب كنفرانس وزرا قرار گرفت.
حوالي ساعت يك بعدازظهر، رئيس جلسه با بيان اينكه اجلاس سران فردا ساعت 10 صبح افتتاح خواهد شد، زنگ اختتاميه كنفرانس مقدماتي وزيران امور خارجه را به صدا درآورد.
تماس دفتر رئیس جمهور و سفر پیش بینی نشده به تهراندر حال خروج از سالن بوديم كه آقاي جعفري سرتيم حفاظت تلفن همراه را به اينجانب داد و اظهار داشت كه آقاي شيخ‌الاسلامي، رئيس دفتر آقاي رئيس‌جمهور پشت خط هستند. حال و احوالي كرديم و گزارش كوتاهي از نشست چند روزه گذشته را به ايشان دادم. آقاي شيخ‌الاسلامي ضمن تشكر اعلام كرد كه آقاي رئيس‌جمهور مي‌خواهند امروز شما را ببينند. گفتم فردا صبح افتتاح اجلاس سران عدم تعهد است. آقاي احمدي‌نژاد هم كه شركت نمي‌كنند و از طرفي موضوع ميزباني اجلاس بعدي سران در تهران بايد در نشست فردا نهايي شود. قرار شد اين نكات را به اطلاع رئيس‌جمهور رسانده و اينجانب را از نتيجه مطلع نمايد.
آقاي شيخ‌الاسلامي نيم ساعت بعد در تماس تلفني مجدد خواستند كه به تهران آمده و سپس براي نشست سران بازگردم. در تجربه چهار ساله كار با آقاي احمدي‌نژاد هيچ اقدامي از اين‌دست از سوي ايشان براي من تعجب‌آور نبود. با انجام هماهنگي‌ها و تمهيدات لازم براي بازگشت با هواپيماي فالكون، راهي تهران شده و ساعت 7 بعدازظهر پس از ورود به فرودگاه مهرآباد، مستقيم عازم دفتر رئيس‌جمهور شدم.
ملاقات با آقاي احمدي‌نژاد يك ساعت و اندي به درازا كشيد. مطالب مطروحه در اين ملاقات كه البته در ارتباط با اجلاس نبود، زماني در آينده كه اقتضا نمايد، بيان خواهد شد. پس از خداحافظي سري به دفتر كار و منزل زدم و ساعت 4 صبح مجددا روانه شرم‌الشيخ شدم.
اجلاس پانزدهم سران
پانزدهمين اجلاس سران كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد در تاريخ 24 و 25 تيرماه 1388 در شرم‌الشيخ برگزار گرديد. جلسه به رياست رائول كاسترو، رئيس‌جمهور كوبا و رئيس چهاردهمين اجلاس سران آغاز و پس از ارائه گزارشي از عملكرد دوره سه ساله رياست كوبا بر جنبش عدم تعهد رياست پانزدهمين اجلاس سران را به حسني مبارك، رئيس‌جمهور مصر سپرد.
رئيس‌جمهور مصر ضمن تشكر از تلاش‌هاي كوبا در دوره رياست به محورهاي ذيل اشاره كرد:
- طرح سؤالاتي در مورد آينده جنبش بعد از نظام دوقطبي.
- توجه به واقعيت‌هاي جديد در روابط بين‌الملل در يك جهان متغير و چگونگي حفظ اهداف و اصول جنبش.
- هدف از انتخاب شعار اجلاس «همبستگي بين‌المللي براي صلح و توسعه»
- مخاطرات تروريسم، سلاح‌هاي كشتار جمعي و نپذيرفتن رژيم عدم اشاعه
- موضوعات حل نشده و در درجه اول مسأله فلسطين و صلح جامع در خاورميانه ازجمله تهديدها عليه صلح و امنيت بين‌المللي مي‌باشد.
- مصر در دوره رياست، متعهد به دفاع از منافع مشترك و مواضع جنبش در سازمان‌ها، مجامع و گروه‌هاي بين‌المللي براساس تصميمات اجلاس‌هاي سران و نشست‌هاي وزارت خارجه مي‌باشد.
پس از حسني مبارك، بان كي مون، دبيركل سازمان ملل و رئيس‌جمهور سودان به عنوان رئيس گروه 77 و چين سخنراني و ديدگاه‌هاي خود را مطرح كردند.
در بحث عمومي اجلاس و طي دو جلسه، 36 مقام عالي‌رتبه كشورها شامل رئيس‌جمهور، نخست‌وزير و معاون رئيس‌جمهور سخنراني كردند. متن ديگر سخنراني‌ها تكثير و در اختيار هيأت‌ها و رسانه‌ها قرار داده شد.
در سخنراني اينجانب كه به نيابت از سوي آقاي رئيس‌جمهور ارائه گرديد، محورهاي ذيل مورد اشاره قرار گرفت:
- جنبش عدم تعهد از مؤثرترين تشكل‌ها در عرصه روابط بين‌الملل و ضرورت تقويت نقش و جايگاه آن و تجديد ساختار و شيوه كار جنبش با توجه به تحولات جهاني.
- فاصله ما با شرايط مطلوب در رسيدن به همبستگي جهاني براي صلح، امنيت و توسعه به دليل عدم پيروي برخي از قدرت‌ها از مقررات و اصول حقوق بين‌الملل، اعمال تحريم‌هاي يكجانبه و فرامرزي، استفاده ابزاري از سازمان ملل متحده به‌ويژه شوراي امنيت و مانع‌تراشي براي انجام اصلاحات اساسي در ساختار سازمان ملل.
- انتقاد از انفعال و بي‌تحركي دبيركل سازمان ملل متحد و تصريح بر اين نكته كه دبيركل در هر دوره ضعيف‌تر از دوره‌هاي قبل ظاهر شده و امروز دبيركل سازمان ملل به عنصر نمايشي اجلاس‌هاي بين‌المللي تبديل شده و هيچ نقشي در بحران‌ها و تحولات خاورميانه، عراق، افغانستان و ديگر مناطق ندارد.
- سياست مداخله‌جويانه و مغرضانه قدرت‌هاي غربي در امور داخلي كشورهاي ديگر به بهانه دموكراسي و حقوق بشر يكي از موانع مهم در زمينه ايجاد همبستگي جهاني است.
- انتقاد از برخورد غيرمسئولانه سيستم آلمان در قبال كشته شدن يك زن مسلمان به جرم پوشش حجاب توسط يك آلماني افراطي در صحن دادگاه.
- وجود پايگاه‌هاي نظامي قدرت‌هاي بزرگ در مناطق مختلف جهان همواره از عوامل تحريك، ناامني و دخالت در امور داخلي ديگر كشورهاست.
- پيشي گرفتن قدرت نرم ملت‌ها در بيان مطالبات و عزم آنها براي تغيير اساسي در مناسبات جهاني بر اراده قدرت‌هاي سلطه‌طلب.
- تأثيرات مخرب بحران مالي و اقتصادي بر رشد و توسعه اقتصادي جهاني و كشورهاي در حال توسعه
- ناتواني نهادها و ترتيبات اقتصادي موجود بين‌المللي در حل بحران و ضرورت معماري جديد در تأسيس ساختاري جديد براساس عدالت، انصاف، فراگيري و مشاركت در برابر همه كشورها.
- تشكر از استقبال وزراي خارجه جنبش عدم تعهد در هاوانا از پيشنهاد ميزباني جمهوري اسلامي ايران براي شانزدهمين اجلاس سران در تهران در شهريورماه سال 1391 (2012 ميلادي).
محورهاي سند نهايي مصوب سران:
1- سند كميته سياسي در 12 فصل
2- سند كميته اقتصادي و اجتماعي در 10 فصل
3- بيانيه تأكيد بر ضرورت پايان دادن به تحريم‌هاي آمريكا عليه كوبا
4- اعلاميه فلسطين
5- برنامه عمل جنبش عدم تعهد
6- گزارش گزارشگر اجلاس
7- بيانيه سران شرم‌الشيخ
8- بيانيه روز بين‌المللي نلسون ماندلا
9- نكات مطروحه در رابطه با جمهوري اسلامي (استقبال از ابتكارات و اقدامات كشورمان) در هفت بند
10- تعيين زمان و مكان اجلاس آتي
در اينجا بايد از جناب آقاي دكتر خزاعي سفير و نماينده دائم پرتلاش جمهوري اسلامي در سازمان ملل متحد - نيويورك و همكاران ايشان به خاطر حضور و نقش فعال در قبولاندن نقطه‌نظرات و پيشنهادات جمهوري اسلامي در اسناد اجلاس در جلسات مستمر دفتر هماهنگي «نم» در نيويورك صميمانه تشكر نمايم.
نطق كوتاه اينجانب در جلسه اختتاميه سران
پس از تصويب ميزباني و رياست سه ساله جمهوري اسلامي ایران بر جنبش عدم تعهد، اينجانب با تقاضاي وقت مطالب كوتاهي خطاب به رئيس اجلاس و هیات های شرکتت کننده در اجلاس بيان كردم که محورهای آن به شرح ذيل است:
- تشكر از برگزاري موفق اجلاس سران
- تقدير از ابراز همدردي هيأت‌هاي شركت‌كننده در اجلاس با هيأت كشورمان در خصوص سقوط هواپيماي مسافربري ايران در مسير تهران - ايروان
- آمادگي كشورمان براي همكاري با كوبا و مصر در قالب تروئيكاي جنبش غيرمتعهدها
- تعهد جمهوري اسلامي در تلاش براي ارتقاي اهداف و جايگاه جنبش و منافع كشورهاي عضو.
اعضاي هيأت جمهوري اسلامي ايران
1- آقاي مهدي مهدي‌زاده، نماينده محترم مجلس شوراي اسلامي
2- آقاي سيدمحمدعلي حسيني، معاون امور حقوقي و بين‌المللي
3- آقاي حسن قشقاوي، دستيار وزير و سخنگو
4- آقاي عليرضا معيري، سفير و نماينده دائم جمهوري اسلامي - ژنو
5- آقاي سيدمحمدرضا سجادي، مديركل امور سياسي و بين‌المللي
6- آقاي محمود بابايي، مديركل امور تخصصي و اقتصادي بين‌المللي
7- آقاي قائمي‌مهر، مديركل اطلاعات و مطبوعات
8- آقاي رجبي، رئيس دفتر حفاظت منافع جمهوري اسلامي در قاهره
9- آقاي محمود فرازنده، معاون مديركل ساختمان
10- آقاي بهنام بلوريان، معاون اداره خلع سلاح و امنيت بين‌الملل
11- آقاي منصور سلسبيلي، رايزن نمايندگي جمهوري اسلامي در نيويورك
12- آقاي هوشنگ لطفي كامران، كارشناس اداره امور سياسي چندجانبه
13- آقاي حسين ملكي، كارشناس اداره امور سياسي چندجانبه
14- آقاي محمدعلي ضريع‌زارع، كارشناس اداره امور اقتصادي بين‌المللي
15- آقاي عليرضا يوسفي، كارشناس اداره امور سياسي چندجانبه
16- آقاي خداداد سيفي پرگو، كارشناس اداره امور سياسي چندجانبه
17- خانم هديه سالاري شهر بابكي، كارشناس اداره امور بين‌المللي زنان
18- آقاي معبودي‌فر، تشريفات
لازم مي‌دانم از يكايك اين عزيزان صميمانه و متواضعانه تقدير و تشكر نمايم كه در يك كار موفق جمعي و با لطف خداوند چنين موفقيتي را رقم زدند. در خاتمه اين پيروزي بزرگ ديپلماتيك جمهوري اسلامي را به رهبري معظم، دولت خدمتگزار، مسؤولان نظام و مردم عزيز كشورمان تبريك گفته و برگزاري شكوهمند اين اجلاس در تهران كه مطمئنا ظرفيت‌هاي جديدي براي جمهوري اسلامي در صحنه جهاني ايجاد خواهد كرد را آرزومندم.
عزت مستدام.
منوچهر متكي- تیرماه 1388
